(Bakara: 3)
Prof. Dr. Mahmud Es'ad COŞAN Rh.A
Hazırlayan: ERKAYALAR
------------------
MÜTTAKÎLERİN VASIFLARI
Esselâmü aleyküm ve rahmetullàhi ve berekâtühû!..
Aziz ve sevgili Ak-Televizyon izleyicileri ve Ak-Radyo dinleyenleri!.. Allah'ın selâmı, rahmeti, bereketi, ihsânı, ikrâmı üzerinize olsun... Cenâb-ı Hak, şu güzel, mübârek Ramazan ayının feyzinden, bereketinden, nimetlerinden, ikramlarından cümlenizi en yüksek derecede istifâde edenlerden eylesin...
Kur'an-ı Kerim ile ilgili sohbetlerimizde, Kur'an-ı Kerim'in ikinci sûresi olan Sûretül-Bakara'nın iki ayetini okumuştuk: (Elif, lâm, mîm.) bir; (Zâlikel-kitâbü lâ raybe fîh, hüden lil-müttakîn.) iki... Şimdi bugünkü sohbetimizde, 3. ayetini okuyup izah etmeye çalışacağız:
(Ellezîne yü'minûne bil-gaybi ve yukîmûnes-salâte ve mimmâ razaknâhüm yünfikùn.)
Önce itirâf edeyim ki, bir ayet ama o kadar çok îzah edecek şey var ki içinde, günlerce sohbet edilse hakkıdır. Yine de anlatılacak şeyler tükenmez. O kadar çok şeyler...
a. Gayba İnanırlar
Geçen haftaki sohbetimizde anlattığımız ayet-i kerîme, Kur'an-ı Kerim'in (hüden lil-müttakîn) müttakî kullar için, takvâ ehli olan mü'minler için hidayet kaynağı olduğunu bildiren cümleyle sona ermişti ayet-i kerime. Bugünkü 3. ayet-i kerîme, ona bağlı olarak (Ellezîne) kelimesiyle başlıyor:
(Ellezîne) "Onlar ki, yâni o müttakîler ki, (yü'minûne bil-gayb) gayba inanırlar; (ve yukîmûnes-salâh) ve salâtı ikàme ederler; (ve mimmâ razaknâhüm yünfikùn) ve bizim onları rızıklandırdıklarımızdan infak ederler."
Tabii, bu tercüme olmadı, kelimelerin Arapçalarını söylemiş olduk. Ama kısaca cümlenin yapısı belli olsun diye böyle yaptık kelimeleri izâh edeceğiz:
(Ellezîne) "Ki onlar, o müttakî kullar, (yü'minûne bil-gayb) gayba iman ederler, gayba inanırlar." Şimdi burada izah edilecek birinci kelime, (yü'minûne) kelimesi. (Yü'minûne) kelimesi, âmene-yü'minü-îmânen fiilinden, if'al bâbından, muzârî sîgasından, gàib müzekker çoğul sîgasıdır. "Onlar inanırlar" demek.
Bu âmene-yü'minü, türemiş fiil. Hangi kökten türemiştir?.. Emine fiilinden türemiştir. Emine-ye'menü, emn ü emân, emniyetli olmak, güvenilir, güvenli olmak mânâsına gelen bir kelime, kök. İf'al bâbına nakledilince, âmene-yü'minü olunca, yâni başına bir elif eklendiği zaman, if'al bâbına geldiği zaman; emniyet vermek, eman vermek, güvenilir hâle getirmek mânâsına gelir. Meselâ Cenâb-ı Hakk'ın ayet-i kerimelerde geçen esmâ-i hüsnâsından birisi el-Mü'min'dir. El-Mü'min, burda ne demek?.. Eman veren, emniyet veren, güven veren, güvenilir hâle getiren mânâsına.
Böyle if'al bâbına nakledildiği zaman, bir de emniyetli olmak, emin olmak, kànî olmak mânâsına gelebilir. Bunun da meselâ, insanın içinin o hususta emin olması.
"--Emin misin?.."
"--Evet, eminim." dediğimiz gibi.
"--Sahiden böyle olduğunu biliyor musun, doğru mu, emin misin?"
"--Evet, çok kesin biliyorum, doğru..." dediğimiz gibi, emin olmak mânâsına geliyor.
Meselâ; Yusuf AS'ın kardeşleri, Yusuf AS'ı alıp kıra hayvanları otlatmağa götürürken babasından izin istiyorlar, "Yusuf'u da ver, onu da götürelim! O da çayırda işte bizimle beraber gezer, oynar, hoplar, zıplar..." filân diye alıyorlar. Sonra ne diyorlar? Kur'an-ı Kerim'de ayet-i kerimede geçiyor:
(Ve mâ ente bimü'minin lenâ velev künnâ sàdıkîn) "Sen bize inanmış, inanacak, güvenecek değilsin, biz doğru söylesek bile..." mânâsına söylüyorlar.
"Gayba inanırlar." Gayb kelimesinin izahına geçmeden önce bir inanmak, yâni kalbinin mutmain olması, emin olması mânâsına gayba kànîdirler mü'minler. Bu yüksek bir sıfattır. Müttakîlerin bu sıfatı, gayba kànî olmaları, gayb konusunda emin olmaları, ona inanmış olmaları çok yüksek bir sıfattır. Çünkü en basit insanlar, sadece gözleriyle gördükleri şeylere inanırlar. Onun için, görmedikleri şeyleri de gözlerinin önünde şekillendirmeye mütemâyildirler.
Meselâ en ibtidâî kavimler kendi yaradanlarını, gaybını anlayamadıklarından, tasavvur edemediklerinden, karşılarına kendi elleriyle ağaçtan, taştan ve diğer bir malzemeden yaptıkları bir şekil koyarak: "İşte bu bizim rabbimiz, bu bizim ilâhımız, bu bizim mâbudumuz..." diye, ille böyle bir görünen bir şey düşünürler. Bu ibtidâîliktir, yâni basitliktir. İlim ve irfan ilerledikçe, araştırma ve derinleştikçe, bilgili insan o zaman görünmeyen şeylerin de olduğunu anlar. Pek çok şey, görünmeyen, daha doğrusu akıl gözüyle veya kalp gözüyle görülen şeyler olur. İşte mü'minler, o müttakî kullar böyle gayba inanınca...
Tabii o gayba iman da körü körüne, delilsiz, mesnedsiz, asılsız, esassız bir şey değil. Aklın, muhakemenin sonucu bir çok ayet-i kerimelerde öyle aklî, öyle mantıklı, öyle güzel cevaplar veriliyor ki, kâfirlerin lâflarına, sözlerine, iddialarına, küfürlerine, şirklerine oturtuyor. Cevap veremez duruma getiriyor. Meselâ İbrâhim AS ile Nemrud'un münâkaşısında, münazarasında:
(Kàle ibrâhîmü rabbiyellezî yuhyî ve yümît) İbrâhim AS: "Benim Rabb'im hayat verir, yaşatır, vâdesi yeteni öldürür." deyince, Nemrut diyor ki:
(Kàle ene uhyî ve ümît) "Ben de yaşatırım, öldürürüm. İşte şu adamı kesin; bak bunu öldürdüm. Şu adamı da bırakın, kesmeyin; bak işte bunu da yaşatıyorum."
Bu hakîkî yaşatmak değil ki, adamlar ortada. Yâni İbrahim AS'ın karşısında mugàlata yapıyor, yâni saçmalıyor. O zaman İbrahim AS ne cevap veriyor:
"--Benim Rabbim güneşi doğudan doğdurur, batıdan batırır. Hadi bakalım, senin de bir kudretin varsa, sen bu sefer batıdan doğdur! Yâni tersine doğdurup batır bakalım!" diyor.
(Febühitellezî kefer) Kâfir o zaman ne oluyor? "Mebhut oluyor, yâni ses çıkaramaz oluyor, dili boğazına kaçıyor, itiraz edemiyor." Yâni İslâm verdiği, Kur'an ve iman verdiği çok güzel fikirlerle karşı tarafı çökertiyor, susturuyor.
(Lev kâne fîhimâ âlihetün illallàhu lefesedetâ) "Eğer yerlerde, göklerde Cenâb-ı Hak'tan başka bir tanrı olsa, o zaman güç kaynağı, emir kaynağı, yönetim kaynağı iki tane olunca, yer gök berbat olurdu, düzeni bozulurdu." Birisi bir şey söyler, ötekisi başkasını söyler; çarpışma, bozuşma olurdu. Halbuki öyle değil. Muazzam bir düzen, tıkır tıkır, yaratıldığı zamandan beri asırlardır işliyor. Bu söz ne kadar muazzam bir mantık.
Sonra gelip, eliyle kemikleri böyle ufalayıp da:
(Men yuhyil-izàme ve hiye ramîm) "Bu toz, toprak haline gelmiş kemikleri kim diriltecek?" diye itiraz edene, Yâsin Sûresi'nde:
(Kul yuhyîhellezî enşeehâ evvele merreh) "Rasûlüm de ki o kâfire: Onu ilk yaratan Allah ilk başta nasıl yaratmışsa, onu tekrar yaratacak. (Ve hüve bikülli halkın alîm.) O her çeşit yaratmaya kàdirdir." buyruluyor.
Yâni yaratmanın insanların bildiği veya akıl edebildiği bir çeşitle olmadığını, binbir türlü yaratma şekli olduğunu, rubûbiyyetinin, ilminin sonsuzluğunun gereği, Cenâb-ı Hak bir cevap olarak söylettiriyor Rasûlüne... Karşı tarafın beli çöküyor, kafası darmadağın oluyor aldığı cevaptan; söyleyecek şey bulamıyor.
Yâni mü'minler akılcıdır, mantıkçıdır. İman, akla, mantığa, irfana dayanır. O kadar ilme, irfana, akla, mantığa dayanır ki, akıl gözüyle basit insanların göremediği, ilerdeki ince, perdenin arkasındaki gerçekleri de sezerler. Yâni bir araştırıcının, bir polis hafiyesinin, dedektif denilen insanın ufacık bir şeylerden gerçeği bulması gibi bir şey. Tabii gaybe iman fevkalâde önemli bir husus.
Ben inceleme yaptıkça görüyorum, yazılarımda da söyledim, yazdım zaman zaman: Bu insanlar medenîleştikçe, alimleştikçe, bilgisi genişledikçe, o zaman böyle kaba sabalığı bırakıyorlar, şekilperestliği bırakıyorlar. Şeklin ötesinde manevî gerçekleri, elle tutulmayan, gözle görünmeyen hakikatleri de anlıyorlar. Bu yüksek insanların işi...
Basit insanlar sadece, "İşte ben gördüğüme inanırım!" diyor. E pekiyi elektriği görmüyorsun, daha başka pek çok şeyi görmüyorsun. Gözünün sınırı o kadar mahdut ki; gördüğün şey de o şeyin aslı mı, yoksa senin aklına onun aksetmiş olan, duyularından geçmiş bir görüntüsü mü? O da ayrı bir mesele.
Hâsılı, mü'minlerin gayba inanması çok önemli bir husus, çok öğülecek bir husus, çok güzel bir husus... Mü'minler işte öyledir. Yâni çok derin irfanları ve ilimleri, iz'anları olduğundan onlar o gaybî gerçekleri görürler ve onlara inanırlar. Bu fevkalâde güzel bir nokta...
Şimdi gelelim bu "Gayba inanırlar." deyince, bu gayb sözünden maksat nedir? Alimlerimizin bu hususta neler söylediklerini açıklamaya çalışalım. Bir kısmı diyor ki:
(Ellezîne yü'minûne billâhi) "Allah'a inananlardır." Birincisi Allah'a inanmak mânâsına geliyor. Meleklerine inanmak, kitaplarına inanmak, Allah'a inanmanın arkasından, ona bağlı olarak geliyor. Allah'ı göremiyor:
(Lâ tüdrikühül-ebsâr, ve hüve yüdrikül-ebsâr) "Allah gözleri kavradığı, idrak ettiği halde; gözler Allah'ı idrak edemez, göremez, kavrayamaz, dayanamaz, kör olur, bakamaz!" Bayılır, bakarken yerlere yıkılır, Mûsâ AS gibi.
Melekler... Bazen görülür, bazen görülmez. Görülmesi de Allah'ın ikramı, o da görünmez. Gayb, görünmeyen demek. Yâni insanın gözüyle gördüğüne şehâdeh, görünmeye gayb deniliyor. Görünmeyenlerin içinde ne var?.. O görünmeyen inanılan şeylerin içinde Allah-u Teàlâ Hazretleri'nin varlığı, meleklerinin varlığı; kitapları, yâni kitaplarının Allah tarafından gönderildiği, evvelce indirilmiş kitaplar; şimdi bizim görmediğimiz, evvelce yaşamış peygamberler; ahiret günü, cennet, cehennem; Allah'a kavuşmanın hak olduğu, hesabın hak olduğu, öldükten sonra dirilmenin hak olduğu var. İşte bunların hepsi gayb... Mü'minler bunlara inanıyorlar.
O zaman gayb nedir?.. Bir kısmı istikbâlde olacak şey; işte akılla, iz'anla, irfanla o anlaşılıyor. Bu çok önemli. Muhbir-i sâdıkın haberiyle anlaşılıyor. Filozoflar da, yâni kendi mantıklarıyla doğru düşünebilen insanlar da, bu kâinâtın kendi kendine olmadığını, yaratanının olduğunu, her mahlûkun mutlaka yaratanı olduğunu, her hareket edenin, hareketin bir muharriki olduğunu, her hàdisin bir muhdisi olduğunu filozoflar da çeşitli şekillerde ifade ediyorlar.
Bazıları demiş ki:
(Emmel-gaybü femâ gàbe anil-ibâdi min emril-cenneti ve emrin-nâr, ve mâ zükira fil-kur'ân) "Gaybdan maksat, Kur'an-ı Kerim'de, 'İlerde şöyle olacak, böyle olacak, cennet budur, cehennem şudur, ahirette şunlar olacak...' diye bildirilen şeylere inanmaktır." diye açıklamışlar.
İbn-i Abbas RA buyurmuş ki:
(Bimâ câe minhü ya'nî minallàhi teàlâ) Yâni, "Allah'tan ne geldiyse, işte onların hepsi, gelenler gaybdır." demiş.
Bazısı demiş ki:
(El-gaybü el-kur'ân) "Gayb Kur'an'dır." O da gaybdan vahyediliyor. Peygamber SAS'e bütün bu inenlerin hepsi... Meselâ kadere iman da gaybın bir parçası; öyle söyleyenler var. İleride ne olacak, başımıza neler gelecek, bunları bilmiyoruz. Bunların hepsi bu gayb mânâsının içinde saklı.
Bazı kimseler demişler ki: "Bu (yü'minûne bil-gayb)'daki gayba inanmaktan maksat, (yüsaddikùn) mânâsına gelir, yâni tasdik ederler. 'Bunlar haktır, doğrudur, biz bunların doğruluğunu kabul ediyoruz.' mânâsına gelir." demişler.
Bazıları da (yahşevne bil-gaybi) demektir; yâni "Bunlar gözlerinin önünde olmadığı halde, onlar havf u haşyetle dindar olurlar. Haşyet mânâsına gelir." diye söylemişler.
b. Gayba İnanmanın Kıymeti
Bu hususta bir rivayeti nakletmek istiyorum. A'meş Rh.A'ten... "Abdullah ibn-i Mes'ud'un yanında oturuyorduk, Peygamber Efendimiz'in ashâbını hatırladık." diyor. Tabii Peygamber Efendimiz ahirete irtihal etmiş, ashabın çoğu gitmişler. Abdullah ibn-i Mes'ud'un yanında: "Onlar ne mübarek insanlardı, ne kadar yüksek insanlardı." dedim diyor râvî. Abdullah ibn-i Mes'ud tabii Peygamber Efendimiz'in ashabından, RA, Allah şefaatine erdirsin; demiş ki:
(İnne emre muhammedin sallallàhu aleyhi ve sellem, kâne beyyinâ limen reâhu) "Muhammed-i Mustafâ'nın (SAS) durumu, hâli, peygamberliğinin hak oluşu, Allah'ın peygamberi oluşu onu gören işin aşikâr. Buna inanmak elbette ıstılâhîdir, mecburidir. (Vellezî lâ ilâhe gayruhû) Kendisinden başka ilah olmayan Allah'a yemin ederim ki, (mâ âmene ehadin kattu îmânen efdale min îmani bigaybin) gayba inanan insanın imanı kadar kimse faziletli bir imana sahip olmadı." dedi ve bizim bu (Elif lâm mîm. Zâlikel-kitâbü lâ raybe fîh, hüden lil-müttakîn. Ellezîne yü'minûne bil-gaybi --ilâ kavlihî-- müflihûn) yâni sayfanın sonuna kadar bu ayetleri okudu." diyor.
Yâni işte o Peygamber Efendimiz'i görmediği halde, ashabın çoğunu, Kur'an'ın indiğini, Peygamber Efendimiz nice nice mucizeler gösterdiğini görmediği halde iman edenlerin imanının çok faziletli iman olduğunu, böylece Abdullah ibn-i Mes'ud söylemiş oluyor.
Bu tabii kendisinden bir söyleme değil. Başka bu hususta bunu kuvvetlendiren rivayetler var. İbn-i Mahyeriz'den nakledildi ki, sahabe-i kiramdan Ebû Cum'a isimli bir zâta sormuşlar, demişler ki: "Rasûlüllah'tan duyduğun bir hadisi bize söyle." demişler. O da, "Pekiyi, bir güzel hadis-i şerif size nakledeyim." demiş ve rivayet ediyor:
(Tegaddeynâ mea rasûlillâh SAS) "Rasûlüllah'la beraber bir sofrada yemek yedik. (Ve meanâ ebû ubeydetübnül-cerrâh) Yanımızda aşere-i mübeşşereden Ebû Übeydetübnül-Cerrah da vardı. Beraber yemek yedik. (Fekàle) Ebû Übeyde dedi ki Peygamber Efedimiz'e:
(Yâ rasûlüllah, hel ehadün hayrun minnâ?) "Yâ Rasûlallah bizden daha hayırlı bir insan var mı? (Eslemnâ meake) Seninle beraber, senin yanında müslüman olduk, İslâm'a girdik; (ve câhednâ meake) ve seninle beraber cihadlara girdik, savaşlara girdik. Bizden daha hayırlı insan var mı?"
Buyurmuş ki, Peygamber Efendimiz:
(Kàl: Neam) "Evet, var..." (Kavmün min ba'diküm) veya (Kavmün men ba'deküm) "Sizden sonra gelecek olan birtakım insanlar ki, (yü'minûne bî ve lem yerevnî) beni görmeden bana inanmışlardır, inanacaklar. İşte onlar sizden hayırlı." demiş oluyor.
Yâni ne bakımdan? Sahabeden bir başka insan daha hayırlı olamaz ama, ne bakımdan hayırlı? Gayba iman bakımından hayırlı. Rasûlüllah'ı görmediği halde, sahabeden sonra geldiği halde, inanıyor ve İslâm'a geliyor ve çalışıyor.
Yine Ebû Cum'a el-Ensârî, Peygamber Efendimiz'in ashabından, Kudüs'e gelmiş, Beytil-Makdis'e gelmiş. Orada namaz kılmış: "O zaman yanında Recâ ibn-i Hayah isminde bir sahabe (RA) daha vardı. (Felemmâ ensarafe) O gideceği sırada (haracnâ nüşeyyiuhû) uğurlayalım diye onunla beraber çıktık. (Felemmâ erâdel-insiraf) Tam gideceği sırada..." O sahabi, mübarek, Allah şefaatine erdirsin, demiş ki:
(Kàle inne leküm câizeten ve hakkan) "Sizin mükâfata hakkınız var, beni uğurladınız, Allah razı olsun sizden. Bir hakkınız var üzerimde, size bir mükâfat olarak, (uhaddisüküm bihadîsin semi'tühû min rasûlillâh) Rasûlüllah'tan duyduğum bir hadisi size söyleyim." demiş. Yâni uğurlamaya gelenlere iltifat ediyor, müjdeli bir haber veriyor.
(Kulnâ: Hâti rahimekâllah) "Biz de dedik ki hay Allah senden razı olsun, Allah rahmetine seni erdirsin. Hadi söyle, ver bakalım şu mükâfatı bize..." yâni "Bu hadisi söyle" dedik, diyor. (Kàle) O da söylüyor:
(Künnâ mea rasûlillâh SAS) "Peygamber SAS'le beraberdik. (Ve meanâ muazibni cebel) Yanımızda Peygamber Efendimiz'in mâruf sahabisi Muaz ibni Cebel de vardı (âşiru aşeretin) on kişinin onuncusu olarak." Yâni o kadar kalabalık varmış.
(Kulnâ: Yâ rasûlallah! Hel min kavmin a'zamu minnâ ecren) "Bizden ecri, sevabı, mükâfatı, derecesi, mertebesi daha yüksek bir topluluk var mı?' dedik, Peygamber Efendimiz'e sorduk. (Âmennâ billâhi vetteba'nâke) 'Allah'a inandık, sana yâ Rasûlallah tâbi olduk. Bizden daha sevabı büyük insan var mı?' diye sorduk.
(Kàle: Mâ yemnauküm min zâlike ve rasûlüllàhi beyne azhuriküm ye'tîküm bil-vahyi mines-semâ') "Sizin mü'min olmanızı ne engelleyebilir ki? Rasûlüllah sizin aranızda, semâdan size vahiy getiriyor, gelen vahyi okuyor. Ne varmış yâni?
(Bel kavmün feküm ye'tîhim kitâbun min beyni levhayni yü'minûne bihî ve ya'melûne bimâ fîhi ülâike a'zamu minküm ecren) Bilâkis sizden sonra öyle insanlar gelecek ki, onlara yazılar gelecek ayet diye, hadis diye, levhaların, iki kitabın kapları arasında. Onlar buna inanacaklar ve onun içindeki emirleri, yasakları, farzları, sünnetleri tutacaklar. (Ülâike a'zamu minküm ecren.) "İşte onların sevabı daha fazla olacak." (Merreteyni) İki defa söylemiş.
Demek ki, yâni bu da şeyi gösteriyor, böyle Peygamber Efendimiz'e ulaşmadan iman edenlerin bir çeşit gayba imanın misâli olduğunu anlatmak için, kitap bunları rivayet ediyor.
Yine Amr ibn-i Şuayb babasından, o da dedesinden rivayet etmiş:
(Kàle rasûlüllàh sallallàhu aleyhi ve sellem) "Rasûlüllah SAS bir gün sormuş..." Bunların hepsi hadis, bu gaybla ilgili bize biraz bilgi veriyor: (Eyyül-halkı a'cebü ileyküm îmanen) Peygamber Efendimiz etrafındaki ashabına sormuş:
"--Sizin, size göre insanların, halkın hangisi iman bakımından şâyân-ı taaccübdür, imanına daha çok hayran olunur, daha çok şaşılır, kimdir sizce?"
(Kàlû: El-melâikeh) Demişler ki, cevap olarak:
"--Melekler, meleklerin imanı..."
Tabii onların imanı çok kuvvetlidir diye düşünüp, "Meleklerin imanı" demişler. Peygamber Efendimiz böyle etrafına toplanan ashabını konuya iyice alıştırmak, ısındırmak için konuyu soru şeklinde sorardı. Onların da cevaplarını alırdı, ondan sonra gerçeği söylerdi. Böylece herkesin iyice hatırında kalırdı.
Şimdi onlar, bu sorunun cevabı olarak, "Meleklerin imanı." deyince, (Kàle) buyurmuş ki Peygamber Efendimiz: (Vemâ lehüm lâ yü'minün, vehüm inde rabbihim) "Onlar nasıl olacak da iman etmeyecekler. Rablerinin huzurundalar, yâni Rablerini görüp dururken iman etmemek olur mu? Onlar değil."
(Kàlû: Fen-nebiyyûn) O zaman, soru sorulan ashab bu sefer demişler ki: "O halde peygamberlerin imanları en yüksek."
(Kàle) Peygamber Efendimiz buyurmuş ki: (Ve mâ lehüm lâ yü'minûn, vel-vahyü yenzilü aleyhim) "Onlar niye inanmasınlar ki, vahiy kendilerine iniyor, melek kendilerine geliyor. Vahiy gelip dururken inanmazlar mı?"
(Kàlû: Fenahnü) O zaman ashab demişler ki: "O zaman, en imanı taaccüb edilecek, hayran olunacak, beğenilecek bizleriz."
(Kàle: Vemâ leküm lâ tü'minûne ve ene beyne ezhuriküm) "Siz niye inanmayacakmışsınız ki, ben sizin aranızdayım peygamber olarak..."
Tabii artık bitti cevaplar, sahabe-i kiram ne desinler? "Melekler" dediler, "Değil" dedi Peygamber Efendimiz. "Peygamberler dediler, Peygamber Efendimiz "Onlar da değil" dedi. "Biziz" dediler, "Siz de değilsiniz" dedi. O zaman tabii beklemişler.
(Fekàle rasûlüllàh SAS) Peygamber Efendimiz buyurmuş ki: (Elâ inne a'cebel-halkı ileyye îmânen) "Bakın dikkat edin, gözünüzü açın ki, mütenebbih olun ki, bana göre, insanların, mahlûkàtın hattâ halkın, imanca en hayran olunacak, en şaşılacak olanı, (lekavmun yekûnûne min ba'diküm) sizden sonra gelecek olan mü'min nesillerdir ki, insanlardır ki, (yecidûne suhùfen) birtakım sayfalar yazılı bulacaklar; (fîhâ kitâbün) orda Allah'ın kitabı, emirleri, farzları var; (yü'minûne bimâ fîhâ) ona inanacaklar ve amel edecekler. İşte onların imanı, en kuvvetli imandır." buyurdu.
Peygamber SAS Efendimiz böylece, sonradan iman edeceklerin, tam kesin şeyler olmadan, rivayetlere bakarak, kitaplara bakarak bir çeşit gayba inananların imanının sâfiyetine böyle takdirkâr ifadeler buyurmuşlar, medihlerde bulunmuşlar.
Yine Büdeyle bint-i Eslem'den rivayet edildiğine göre demiş ki:
(Salleytüz-zuhra evil-asra fî mescidi benî hàriseh) "Beni Hàrise oymağının mahallesinde namaz kılmıştım. (Festekbelnâ mescid-i ilyâ') İlya Mescidi'ne yönelmiştik..." İlya, Kudüs'ün bir adı. Yâni Kudüs tarafına dönmüşler, yâni Medine'den kuzeye doğru dönmüşler, namazı kılıyorlarmış.
(Fesalleynâ secdeteyni) "Dört rekâtlı namazın iki rekâtını kıldık. (Sümme câenâ men yuhbirnâ enne rasûlallah SAS, kad istekbelel-beytel-harâm) Birisi geldi tam biz namazın içindeyken, iki rekât kılmışken, Peygamber SAS Efendimiz'in Kudüs tarafına değil de, Mescid-i Haram tarafına döndüğünü haber verdi." Yâni Mekke tarafına, Medine'ye göre güneye doğru döndüğünü bunlar namazdayken haber vermiş. Ne dediyse:
"--Ey mübârekler, siz kuzeye dönüyorsunuz ama, Peygamber Efendimiz kuzeye dönerken Mekke'ye dönmeye başladı, kıble değişti!.." diye herhalde seslenmiş, haber vermiş.
(Fetehavvelen-nisâü mekâner-ricâl) "Kadınlar, erkeklerin olduğu tarafa doğru kaydılar; (ver-ricâlü mekânen-nisâ') erkekler de kadınların olduğu tarafa geçti." Yâni kadınlar arkada kılıyorlardı, öbür tarafa geçtiler. Erkekler önde kılıyorlardı, kadınların olduğu tarafa geçtiler ama, bu sefer tabii kuzeye değil güneye dönük oldu. Yâni kadınlar arkada kılacak namazı diye, yer değiştirdiler.
(Fesalleynes-secdeteynil-bâkıyeteyni ve nahnü müstakbilûnel-beytel-harâm) "Namazın dört rekâtının iki rekâtını da böylece, namazın içindeyken böyle değişiklik yapıp, mekânımızı değiştirip, yönümüzü değiştirip, Mescid-i Haram'a doğru kıldık, tamamladık." diyor.
Bunu niye söylüyor?.. (Kàle ibrâhim: Fehaddesenî ricâlün min benî hàriseh, enne rasûlallàh SAS, hîne beleğahû zâlike kàle: Ülâike kavmün âmenû bil-gayb) Peygamber Efendimiz'e bu durum nakledilince demiş ki: "İşte onlar gaybe iman eden insanlar..." Yâni, "Haber geldi, hemen o habere itimad ederek döndürdüler yönlerini ve Mekke-i Mükerreme'ye doğru namazlarını tamamladılar." demiş oluyor.
Evet, şimdi gaybın mânâsını anlatmak için, hadis-i şeriflerden bazı rivayetleri söylemiş olduk. Bu rivayetlerden, bir de bazı başka şeyler var, onları da nakletmek istiyorum. Birisi diyor ki, yâni gayba imanın izahı sadedinde:
(Ve kàle ba'duhüm) âlimlerden birisi diyor, isim vermiyor İbn-i Kesir tefsiri, diyor ki: (Yü'minûne bil-gaybi kemâ yü'minûne biş-şehâdeh) mânâsına alıyor. Yâni "Âşikârede inandıkları gibi gayıbda da inanırlar" ayet-i kerimeyi böyle izah etmiş, bil-gayb'ı böyle izah etmiş. Bu ne demek, bunu biraz açıklayalım:
Biliyorsunuz Bakara Sûresi'nin ikinci sayfasında, "Elif lâm mim..."in arkasında münâfıkları anlatan ayetler içerisinde bir ayet-i kerime var, orada buyruluyor ki, bismillâhir-rahmânir-rahîm:
(Ve izâ lekullezîne âmenû kàlû âmennâ) "Münafıklar mü'minlerin yanına geldikleri zaman onlardan gibi görünürler ve onlara: 'Tamam, biz de inandık, tamam tamam...' derler. (Ve izâ halev ilâ şeyâtînihim) şeytanlarıyla başbaşa kaldıkları zaman..."
Tabii bu şeytanları kendi görünmeyen şeytanları olabilir, kendilerine küfrü öğreten reisleri, insanların şeytanları olabilir. Bunun izahı ilerde o ayet-i kerimede gelecek.
"Kendi şeytanları ile yalnız kaldıkları zaman, (Kàlû innâ meaküm) 'Biz sizinle beraberiz. (İnnemâ nahnü müstehziûn) Biz müslümanların yanına gidip inandık derken onlarla dalga geçiyoruz, alay ediyoruz.' derler." Bunlar münafıklar...
Burda (Ellezîne yü'minûne bil-gaybi)'den maksat, "Yalnız kaldıkları zaman da, herkesin olmadığı yerde de, kimse olmadığı zamanda da onlar imana, İslâm'a uygun hareket ederler. Yâni sadece göstermelik değil, başkalarının gördüğü yerde değil; kimse görmeyen yerde de içleri iman doludur." mânâsına almış, böyle anlamış birisi.
Diğer bir rivayet daha var: İnsanlar bir gözüyle görüyor bir şeyin varlığını, "Tamam, gördüm, bu böyle." diye kabul ediyor. Halbuki göz bazen de insanı şaşırtabilir. Görmenin normal, tabii olmasına rağmen, görülen şey şaşırtma olabilir. Bunun fizikte de çeşitli misalleri var. Meselâ, suyun içine sokulmuş olan çubuk, baktığın zaman kırık gibi görünür ama, suda ışınların kırılmasından dolayı kırık gibi görünür. Sopayı dışarı çıkardığın zaman dümdüzdür, berrak suya soktuğun zaman kırık gibi görünür. O suda ışınların kırılmasından. Yâni görmekte de bir şeyler olabiliyor. Oysa bazıları sırf gözüyle görüyorlar. Bazıları da kalp gözüyle, kalbiyle, basiretiyle görüyorlar.
İşte bu, (Ellezîne yü'minûne bil-gayb) "Yâni gayb ile inanırlar"dan çıkartılan bir mânâ da, "Bunlar basiretleriyle, kalp gözleriyle, şirkten, küfürden uzaklaşırlar, imanın hakikatlerinin hak olduğunu anlarlar. Böylece basiretleriyle bakıp anlayarak imana gelirler." mânâsını çıkarmışlar.
Her şey, tabii hepsi bu kelimelerin çatısı içine sığabilen izah. Bunların hepsi mümkün olan izahlar. (Ellezîne yü'minûne bil-gaybi) böyle.
c. Namazı İkàme Ederler
(Ve yukîmûnes-salât) "Ve namazı ikàme ederler. O müttakîler, bir de namazı ikàme ederler."
Namazı ikàme etmek, yukîmûnes-salât... Yâni (yusallûnees-salâte) "namazı kılarlar." demiyor, (yukìmûnes-salâh) diyor.
Ne demek bu namazın ikàmeti?.. İkàme'nin mânâsı nedir? Ekàme-yükìmu-ikàmeten, bir şeyi dik tutmak, dimdik tutmak, doğrultmak filân mânâsına geliyor kàme-yekùmu'dan ekàme-yükìmu, bir şeyi doğrultmak mânâsına geliyor.
Tabii imanda bu şeyin doğrultulması, düzeltmek veya tervic ve idame etmek, yâni bir şeyi devam ettirmek veya ihtimamla yapmak, ihtimamla icra etmek mânâlarına geliyor. Yâni güzel yapmak mânâsına gelebiliyor. Dikmek, namazda böyle dimdik durmak mânâsına düşünsek, ikàme doğrultmak mânâsına geldiğine göre... Biliyorsunuz hadis-i şerifler var: "Namaz dinin direğidir. Kim onu doğrultursa, dini doğrultmuş olur; kim onu yıkarsa, dini yıkmış olur."
Buradaki direk tabii nasıl anlaşılacak? Çadır hayatı var, çadırlı bir yaşam var orada, o devirde çöllerde veyahut şehirlerde. Kıllardan dokunmuş olan çadır malzemesi, altına bir sağlam direk sokulup yükseltiliyor. Ondan sonra o çadır öyle ayakta duruyor. Şimdi namazı böyle doğrultmaktan maksat, yâni güzelce yaptığı zaman böyle çadırı kaldırmış gibi. Onu yapmayan, sanki çadırın direği kırılmış, çadır aşağı dökülmüş gibi; o mânâ olabilir. İkàmeden maksat. Bir maksat o olabilir.
Diğer bir mânâ, devamlı yapmak. Yâni namazı vakitlerine riayet ederek muntazaman müdâvemet etmek. Buna Katâde isimli alim:
(İkàmetis-salâh, el-muhâfazatü alâ mevâkıtihâ) "Vakitlerine riayet ederek devam etmek, devamlı tutmak" demiş. Tabii, (vudùihâ ve rükûihâ ve sücûdihâ) "Abdestine, rükûsuna, secdesine de hakkını vermek" mânâsına. Yâni abdesti güzel almak, rükûsunu tam yapmak, aceleye getirmemek, secdesini tam yapmak... Kur'an-ı Kerim'i güzel okumak, karıştırmamak... Teşehhüdünü güzel yapmak, Peygamber Efendimiz'e salât ü selâmını vs.sini, her şeyini hakkını vererek yapmak... İşte bu namazın sadece kılınması değil ikàmesi, böylece güzel yapılması.
Mütakkîlerin bir vasfı gayba iman etmeleri. İkinci vasıfları da, namazı, salâtı ikàme etmeleri. Yâni ya doğrultmaları, yâni din çadırını ayakta tutan bu ibadeti dosdoğru, dimdik yapıp, din binasını ma'mur tutmaları; veya vakitlerine riayet ederek her vaktinde buna devam etmeleri, mülâzemet etmeleri; ya da yaparken güzel yaparak, hakkını vererek, bütün erkânına riayet ederek yapmak.
Bir keresinde Peygamber SAS'in gözü önünde bedevînin birisi mescidde namaz kılıyordu. Peygamber Efendimiz, namaz kıldıktan sonra onu çağırdı, dedi ki:
"--Sen namazını yeniden kıl, çünkü namazı kılmamış gibi oldun. Namazın kabul olmadı, kılınmış sayılmaz."
Bir daha kıldı.
"--Sen namazı yeniden kıl, yine olmadı." dedi.
Yine aynı kıldı. Yâni hızlı kılmaya alışmış bedevî. Peygamber Efendimiz dedi ki:
"--Böyle olmaz! Namaza durduğun zaman, ayakta durduğun zaman güzel oku, rükûya vardığın zaman her âzan sükûnete ersin, sakin bir şekilde rükûda bir miktar dur. Kalktığın zaman öyle dur, secdede dur. Böyle aceleye getirme!.." diye tarif etti.
Bunların hepsi böyle.
Şimdi bu salât kelimesini tabii izah etmek gerekiyor. Salât kelimesi Arapça'da dua mânâsına geliyor. Meselâ:
(İnnallàhe ve melâiketehû yüsallûne alen-nebiy, yâ eyyühellezîne âmenû sallû aleyhi ve sellimû teslîmâ.) Burada meselâ "Allah ve melekler Peygamber'e salât ediyor; siz de ey iman edenler ona salât ediniz."
Sonra Peygamber Efendimiz'e bir ayet-i kerimede emrediyor ki Allah-u Teàlâ Hazretleri:
(Salli aleyhim, inne salâteke sekenün lehüm) "Onlara dua eyle, senin onlara dua etmen onlar için huzur ve itminan sebebidir."
Demek ki, bir mânâsı dua etmek. Ama bu dua etmek mânâsından Peygamber SAS'in Mi'rac'da, meleklerin böyle Allah'a çeşitli şekillerde ibadet etmesin görüp de, ondan sonra gelip müslümanlara öğreterek, böyle kıyâmıyla, rükûsuyla, secdesiyle, teheccüdüyle, dışındaki, içindeki farzlarıyla, vacibleriyle, sünnetleriyle müslümanların edâ ettikleri o ma'ruf, dinin direği olan ibadet... İşte onu da mü'minler güzelce yaparlar mânâsına.
Bu salât kelimesi dua kökeninden gelmiş olabilir diyenler olduğu gibi; insanın eğilerek bu ibadeti yapması dolayısıyla, insanın bu arka belinin iki tarafına salveyn dedikleri için, böyle bir eğilme hareketiyle yapılan ibadet mânâsına oradan geldiğini söyleyenler de var.
Bir de salât; bir şeyi ateşte kızdırıp, meselâ bir ıslak odunu ateşte ısıtıp eğriliğini yavaş yavaş doğrultmak, böylece düz hâle getirmek mânâsına geliyor. Meselâ kargı yapacaksa veya düz bir işte kullanacak, bir çubuk yapacaksa, odunu ateşte kızdırırlardı. Böyle kızarken ısıtarak eğriliğini doğrulturlardı. İşte oradan bu o kökten geliyor mânâsına çeşitli rivayetler var.
En kuvvetli rivayet dua kökünden gelmesi. Mutlak olarak dua mânâsına kullanılırken, sonra mü'minlerin o mükemmel ibadeti mânâsına, şeriatın lisanında o ibadetin adı olmuş.
Müttakîler bir gayba iman ederler, işte o gaybın çeşitlerine temin izah ettiğimiz gibi. Bir de namazlarını dosdoğru kılarlar, dosdoğru yaparlar. İkinci vasıflarıı da bu.
Evet, namaz dinin direğidir. Mü'minlerin ilk vazifesi, en önemli vazifesi, en devamlı vazifelerinden birisi namazdır. Namazsız işler eksik olur. İkinci vasıfları bu.
d. Rızıklardan İnfak Ederler
Üçüncü vasfı müttakîlerin, (Ve mimmâ razeknâhüm yünfikùn) "Ve rızıklandırdıklarımızdan, onlara rızk olarak verdiklerimizden infak ederler."
Bu rızıklandırma ne demek? Bir şeyi nasib olarak, kısmet olarak vermek mânâsına geliyor. Sadece yiyecek mânâsına değil. Rızık deyince bizim aklımıza ekmek, peynir, boğazdan geçen şeyler gelir, o mânâya değil. Bir şeyi birisine nasib etmek, kısmet etmek mânâsına. Böyle bir şeyi elde ettiği zaman, o da rızk oluyor. Yâni sadece yiyecek olan maddeler değil; yenilen, içilen, çeşitli şekilde istifade edilen şeyler, hattâ Allah'ın kendisine ihsan ettiği evlât, zevce, iş, güç, ilim, irfan... hepsine şâmil olur. Çünkü nasib olmak, müyesser olmak ve kısmet etmek, nasib olarak vermek mânâsına geliyor.
(Ve mimmâ razaknâhüm) Yâni "O müttakîlere nasib olarak, kısmet olarak ayırıp ihsân ettiklerimiz her şeyden, (yünfikûn) infak ederler." Enfaka-yünfiku-infak da, bir şeyi elden çıkartmak, harc ve sarf etmek mânâsına geliyor. Bu tabii çeşitli şekillerde olur. İbn-i Abbas demiş ki: "Mallarının zekâtlarını verirler."
Ama bazı rivayetler var, yine İbn-i Abbas'tan bir başka rivayet var, İbn-i Mes'ud ve diğer sahabeden rivayet var: (Ve mimmâ razeknâhüm yünfikùn) demek;
(Nafakatür-racülü alâ ehlihî) Yâni "Çoluk çocuğuna insanın kasdettiği şeyler" mânâsına. (Ve hâzâ kable en tenzîlez-zekâh) "Zekât farz olmadan evvelki bu mesele." diye izah etmişler.
Dahhâk Rh.A demiş ki:
(Kânetin-nafakàtü kurbânen) "Bu böyle masraflar bir hayır olarak telakkî edilirdi, Allah'a yaklaşma vesilesi (yetekarrabûne bihâ ilallàhi alâ kadri meyseretihim ve cühdihim) zenginlikleri, cömertlikleri nisbetinde yaptıkça Allah'ın sevabını kazandıklarını, sevap elde edeceğiz diye düşündükleri bağışlardı. Eskiden böyle düşünürlerdi.
İşte o rızıklandırdığımızdan başkalarına verirler. Bu geniş manayadır. Allah'ın verdiği her şeyden başka kulları istifade ettirmek."
Bu neye dahildir? Katâde Rh.A de şöyle buyurmuş:
(Feenfikù mimmâ a'tàkümüllàh) "Allah'ın size verdiğinden infak ediniz. (Hâzihil-emvâl) İşte bu mallar mülkler (avârin ve dâiu indeke) bunlar âriyettir, ödünçtür, emânettir senin yanında. (Yebne âdem yûşikü en tüfârikahâ) Ey Ademoğlu, bir zaman gelir muhakkak, muhtemel ki onlardan ayrılacaksın. Elinde fırsat varken bunları harca, sarfet de sevap kazan!" diye böyle açıklamış, bu ayetle ilgili bu sözleri söylemiş.
Demek ki farz zekât mânâsına olabilir. Böyle hayır, hasenat olarak verilen şeyler olabilir. Hepsine şâmil. Müfessirler de hepsine şâmil olduğunu, umûmî anlamda kullanıldığını, farz, sünnet, vacib, hayır, hasenât, maddî, manevî, ilim, irfan neyse mahlûkàta yapılan iyilik olarak hepsini ihtivâ eder bu ifade" diye buyurmuşlar, böyle izah etmişler.
Demek ki, mü'minlerin müttakî olanlarının, Allah'ın medhettiği kulların bu ayet-i kerimede üç önemli hususiyeti zikredilmiş oluyor. Bu müttakîler, bir: "Gayba inanırlar, kalp gözleriyle... artık çeşitli manalarını açıkladık. Namazı dosdoğru kılarlar. Üçüncü vasıfları da, böylece beşerî, maddî, şahsî ibadet olan namazı yapmakla yetinmezler, imanları kuvvetli, icraatları da güzel. Ama bir de mâli ibadetleri de yaparlar, etraflarını ihmal etmezler; kendilerine Allah'ın verdiği her çeşit imkânları başkalarına sunarlar." diye müttakîlerin vasıfları olarak bu ayet-i kerimede bunları sıraladı.
Bunlar çok önemli vasıflar. Bu vasıflara biz de çok dikkat edelim! Hele bu Ramazan'da aziz ve muhterem kardeşlerim, imanımızın böyle çok kuvvetli olmasına dikkat edelim, din kitaplarını okuyalım. İmanımızın böyle kuvvetli dereceye gelmesine dikkat edelim.
Tabii iman üzerine söylenecek sözler çok. İman sadece sözle değildir. "Elhamdü lillâh, benim kalbim temiz, ben müslümanım" demek yetmez. Ne olacak? İmanına göre icraat olacak. İşte başta namaz olmak üzere. Ondan sonra tabii boşu boşuna kişisel çalışmalardan ibaret değil; topluma da faydalı, başka insanlara da yararlı olmaya gayret edecek mü'min. Elindeki imkânları başkalarının istifadesine de sunacak, oralardan da sevaplar kazanacak.
Bu vasıflarla büyük ölçüde müttakîlerin sıfatlarını öğrenmiş olduk. Bundan sonraki dördüncü ayet-i kerime de müttakilerin bundan sonraki bazı sıfatlarını daha öğrenmiş olacağız. Allah kısmet ederse, sağ olursak...
Tabii, her şeyi tam anlatamadık. Bazı şeyler yine kitapların satırları arasında kaldı. Allah-u Teàlâ Hazretleri size şevk versin, aziz ve sevgili dinleyiciler! Siz de evinizdeki, kütüphanenizdeki tefsir kitaplarını açın, bu bahisleri geniş geniş okuyun! Ramazan'da ilmini, irfanınızı geliştirmeye, ilminize göre amel etmeye gayret edin!..
Allah-u Teàlâ Hazretleri tevfîkını refîk etsin... İmanın tadını ağzınızda iyice duyursun... Ömrünüzü rızâ-yı Bâriye uygun geçirmenizi nasib eylesin... Cümlenizi cennetiyle, cemâliyle müşerref eylesin, müttakîlerden olarak...
Esselâmü aleyküm ve rahmetullàhi ve berekâtühû!..
22. 12. 1998 - AVUSTRALYA