MZK ve TASAVVUF SEMPOZYUMU

TASAVVUF, İNSAN VE İHSAN

Prof. Dr. İsmail Lütfi ÇAKAN
Marmara Ü. İlahiyat Fakültesi

Allah'a hamd, Resûlüne salât ü selâm ile sözlerime başlarım.

İnsanın temel niteliği Allah'a kul olmaktır. Müslümanın önüne konulmuş hedef ise, her işinde ihsan kalitesini yakalamaktır. Tabiatıyla bu hedef, kulluğun bütün tezahürleri ve uygulamaları ile ilgilidir.

Dinimizde her alanda ulaşılması istenen kalite, ihsan kelimesiyle ifade edilmektedir. Bunun için İslâm standardının adı ve ortak terimi ihsan'dır. Bu tebliğimde Tasavvuf ve insandan çok, söz konusu ettiğim bu ihsan kalitesi üzerinde durmak istiyorum.

Her Konuda İhsan

Güzelliklerin her türlüsüne lâyık olarak yaratılmış insan, kendisinden beklenen seviye ve kalitede bir kişi olmak ve o çapta bir yaşayış ortaya koymakla yükümlüdür. Başıboş bir hayatı yaşama hakkına aslâ sahip değildir. Zira Şeddat bin Evs RA'ın rivayet ettiği bir hadisi şerifde Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

"Allah her konuda ihsanı emretmiştir. Binaenaleyh (meşru bir sebeple herhangi bir) canlıyı öldüreceğiniz zaman güzelce öldürün. Hayvan boğazlayacağınız zaman güzelce boğazlayın. Böyle bir işe girişecek olanınız bıçağını iyice bilesin ve keseceği hayvanı rahatlatsın." [1]

Bu demektir ki, günlük işlerden ibadetlere kadar her iş ve davranışta dinimizin aradığı kalite ihsan kalitesidir. Bu gerçeği hadisimizin ilk cümlesinde bulmaktayız: "Allah her konuda ihsanı emretmiştir." Tabiatıyla her bir konudaki ihsan, o konunun özellik ve gereklerine göre farklı yönleri olan bir ihsandır.

İyilik yapmak mânâsı da olduğu için ihsan, kelimesi çoğu kere infak ile eşanlamlı olarak değerlendirilmektedir. Oysa infak, tasadduk kelimesi gibi daha çok maddi yardımlar ve harcamalar için kullanıldığı halde; ihsan, maddî mânevî her çeşit iyilik, güzellik ve kaliteyi ifade etmektedir.

Öte yandan ihsan, iyiliği iyi yapmak, güzel yapmak, kaliteli ve seviyeli yapmak, --günümüzün moda ifadesiyle söyleyecek olursak-- standartlara uygun olarak yapmak anlamına gelmektedir. Yani müslüman infak da dahil, her işinde ihsan seviye ve kalitesini yakalamak durumundadır. Nitekim şu iki âyet-i kerime ihsanı bu çerçevede dikkatlerimize sunmaktadır:

"Gerçekten Allah, adaleti, ihsanı ve akrabâya ikrâmı emreder." [2]

"Allah yolunda infak ediniz. Kendinizi kendi ellerinizle tehlikeye atmayınız. İyilik yapınız (iyiliği iyi yapınız). Zira Allah ihsan sahiplerini sever." [3]

"Mutlak kemaline masruftur" kaidesince, bu ayetlerdeki ihsan, her konuda aranacak ve yakalanmaya çalışılacak kaliteyi anlatmaktadır.

Kur'ân-ı Kerim'de İhsan

Dinimizin her işte ve davranışta ihsan kelimesini esas kabul ettiğini Kur'anda geçen ifade ve deyimlerden de çıkarmak mümkündür. İşte birkaç örnek:

Karz-ı hasen [4], va'd-i hasen [5], belâ-ı hasen [6], üsve-i hasene [7], mev'ize-i hasene [8], ahsenu'l-hadîs [9], ahsenu'l-kasas [10], ahsen-i takvîm [11].

Yüce yaratıcı bizzat kendisi her şeyi pek güzel yarattığını [12], insanı da en mükemmel yaratılışa sahip kıldığını [13], iyi iş yapanları ya da yaptığını iyi yapanları sevdiğini [14] bildirmiştir.

Hadislerde İhsan

Hüsnü'l-İslam, hüsnü'l-belâ, hüsnü's-senâ, hüsnü'l-hulk, hüsnü'l-kelâm, hüsnü'r-re'y ve hüsnü's-savt gibi [15] hadislerde geçen ifadeler de hep aynı ihsan kalitesinin anlatımlarıdır. "Allah muhsindir, muhsinleri sever." [16] hadisi bu gerçeğin başka bir delilidir.

Sevgili Peygamberimiz Cebrail AS'ın sorusu üzerine ihsânı, "Allah'a, onu görüyormuşçasına ibadet etmendir. Sen onu görmesen de o seni görmektedir." [17] diye tarif etmiştir. Bu tarif kul-rabb ilişkisinde kulluk standardı demektir. Siz buna ister ihlâs, ister huşu' deyiniz; anlatılacak olan hep kullukta ihsan kalitesidir.

İstanbul'un aziz misafiri Ebû Eyyûb el-Ensarî Hazretleri'nin rivayet ettiği bir hadisi şerifte [18] Sevgili Peygamberimiz kullukta ihsan kalitesine ulaşmanın yolunu, "Namaza kalktığın zaman, onu son namazını kılan biri gibi kıl!" buyurmak suretiyle göstermiş olmaktadır.

Bir başka hadîs-i şerifte "İslam'ı ihlâs üzere, güzel, tertemiz yaşamaya niyet ve gayret edenler için bire on ölçüsünün yediyüz katına kadar arttırılarak uygulanacağı bildirilmektedir. [19] Bu da dinimizde, ihsan kalitesine ulaşma gayretlerine getirilmiş olan teşvik tedbiri ve başlı başına büyük bir ihsan ve ikramdır.

Hz. Peygamber bir başka hadisi şeriflerinde "Allah yaptığı işi güzel (sağlam ve mükemmel) yapanı sever" [20] buyurmuştur. Hayvan kesme işinde bile bir ihsan seviyesinin bulunduğu tesbitine ilâve olarak, kefeni güzel yapmak gerektiği [21], ölüye hiçbir faydası olmadığı halde dirilerin göz zevki için mezar toprağının bile iyice düzeltilmesi tavsiyesi [22], Peygamber Efendimiz'in her şeyde güzellik (ihsan) aradığının en çarpıcı belgeleridir. Onun temiz hayatı ve uygulamaları, yani sünneti seniyyesi "üsve-i hasene" (en güzel hayat modeli) olarak her konudaki güzelliğin, sadeliğin, ve estetiğin yegâne göstergesidir.

Bütün bunlar ve bunlara ilave edilebilecek birçok ayet ve hadisten anlaşılan, müslüman işinin en belirgin niteliğinin ihsan kalitesi olduğudur. Çünkü ihsan, İslâm standardıdır.

En Güzeli Ortaya Koyma Gayreti

Müslümanın işinin ihsan kalitesine ulaşması, temelde inanç ve davranış olarak en güzeli ortaya koyma niyet ve gayretine bağlıdır. Nitekim, "Sözü dinlerler ve en güzeline tabi olurlar." [23] ayeti, bu gerçeği genel nitelik olarak belirlemektedir. "En güzeli ortaya koyma niyet ve gayreti" hiç bir işi baştan sona, kolayına kaçarak yapma gibi tembel ve yolay bir tercih ile değil, her şeye hakkını verme, güzel yapma, en mükemmeli ortaya koyma disiplin ve sorumluluğuyla mümkündür. "Allah, yaptığı işi güzel yapanı sever." beyanı, müslümanlıktaki iş ve kalite disiplinini oluşturmak için yeterli teşvik ve tehdid unsurlarını bir arada tutmaktadır. Zira bir işi güzel yapmak demek, "Allah'a lâyık ve rızasına muvafık" bir işi, lâyık olduğu, (yani standartlara uygun) şekilde yapmak demektir.

En güzeli ortaya koyma niyet ve gayreti, işi ehline vermek, ehli olmadığı işi üstlenmemek, üstesinden gelemediği, güzelce yerine getiremediği işi sırf bu sebeple terk etme gibi tavır alışları da beraberinde getirir. O halde müslümanı, "Sürekli mükemmele ulaşma cehdinde olan insan" diye tanımlamamız mümkündür. İşte bu cehd, standarda uygun bir hayatı yakalama yolunda ortaya konulmuş başlıbaşına bir ihsandır.

İhsanın Karşılığı

"Her şeyi kendine has özellikleri içinde en güzel şekilde yapmak" diye de ifade edebileceğimiz ihsanın elbette bir karşılığı olacaktır.

1. İhsan, zayi olmaz bir değerdir. Nitekim ayette "É Ve biz güzel davrananların mükâfatını zayi etmeyiz" [24] buyurulmuştur.

2. İhsan, ihsanla karşılanır. Zira yine bir ayette açıkça ifade buyurulduğu gibi "İhsânın karşılığı da ihsandan başka birşey değildir" [25].

3. İhsanın ihsandan ziyade karşılığı da vardır. Allah-u Teâlâ: "Güzel davrananlara daha güzel karşılık, bir de fazlası vardır." [26] buyurmaktadır.

Sonuç

İnsan en güzel varlıktır. Nitekim Allah-u Teâlâ: "Andolsun ki biz âdemoğullarını, üstün bir izzet ve şerefe mazhar kılmışızdır" [27] buyurmaktadır. Bu sebeple insanı insanlığından kaçmaya çağıran; yükselmesinin, insanlığı korumakla değil, ona isyan etmekle olacağını telkin eden hiç bir anlayış, bu âyette insana verildiği belirtilen "üstün izzet ve şeref" ile kabil-i te'lif değildir. Bunun için, Mevlânâ gibi bazı mutasavvıflar işe, insana insanlık şerefini hatırlatarak ve insanlıkla iftihar edilmesi gerektiğini vurgulayarak başlamışlardır.

İhsan, en güzel bir biçimde ve kabiliyette yaratılmış olan insanın, her işte ve davranışta ulaşması gerekli en üstün seviye ve kalitenin adıdır. Tasavvuf, o güzelin bu seviyeye yükselme yöntemidir. Tarikatlar da bu yöntemi değişik şekillerde uygulayan -- tabirimi mazur görünüz -- ruhî güzellik salonları durumundadır.

Güzellik salonlarına gitmeden de güzel olmak elbette mümkündür. Ancak işin uzmanları eliyle bilinçli ve kontrollü bir şekilde bu işi gerçekleştirmek herhalde daha isabetli bir yoldur. Ancak unutulmamalıdır ki, tasavvuf bir makyaj değildir. Bir disiplin bir eğitim ve bir tezkiyedir. Amacı, isteyenleri ihsan kalitesine eriştirmek, "hasüne islâmuh" denilecek bir noktaya getirmeye çalışmaktır.

Burada her arınmanın tasavvuf olmadığını da unutmamak gerekir. Arınma ancak, dinin ahkâmına uymayı hedeflerse tasavvuf olur Tasavvuf, İslâm bağından ve sorumluluğundan kurtularak keyfince yaşama serbestliğine kavuşma anlamında asla değerlendirilemez. Yaşayışı din tarafından kuşatılıp temizlenmemiş kişiler --iddiaları ne olursa olsun-- mutlak bir yanılgı ve kalite kusuru içindedirler.

"İnsanı ihsâna ulaştırıcı her usûl denenmeye, her el öpülmeye, her yol yürünmeye, her önder takip edilmeye, her gayret takdir ve teşekküre değer." diye düşünüyorum.

SaygılarımlaÉ

12. 11. 1994 - Eskişehir

NOTLAR:

[1] Müslim, Sayd 57; Ebû Dâvûd, Edâhî 11, Tirmizî, Diyât 14; Nesâî, Dahâyâ 22, 26, 27; İbn Mâce, Zebâih 3; Dârimî, Edâhî 10

[2] En-Nahl (16), 90

[3] El-Bakara (2),195

[4] Bk. el-Bakara (2), 245; el-Maide (5), 15; el-Hadîd (57), 11

[5] Bk. Tâhâ (20), 86

[6] Bk. el-Enfâl (8), 171

[7] Bk. el-Ahzâb (33), 21; el-Mümtehine (60), 4, 6

[8] Bk. en-Nahl (16), 125

[9] Bk. ez-Zümer (39),23

[10] Bk. Yusuf (12), 3

[11] Bk. et-Tîn (95), 4

[12] Bk. es-Secde (32), 7

[13] Bk. et-Tîn (95), 4

[14] Bk. el-Bakara (2), 195; el-Maide (5), 93

[15] Bk. Concordance, I, 467

[16] Heysemî, Mecmeu'z-Zevâid V, 197 (Taberâni'den naklen)

[17] Müslim, Zikr 37; Ebû Davud, Edep 60; Tirmizî, Hudud 3; Kur'an 10; İbn Mâce, Mukaddime 17; Ahmed b. Hanbel, II, 252, 296, 500, 514

[18] Ahmed b. Hanbel, V, 412; İbn Mâce, Zühd 15; Beyhakî, es-Sünenu'l-Kübra, I, 370; Yorumu için bk. İ. L. Çakan, Eyüp Sultan Hazretlerinden Kırk Hadis, s. 75-78, (Marifet Yayınları, İstanbul, 1990).

[19] Bk. Müslim, İman 205

[20] Bk. Münâvî, Feyzu'l-Kadîr, II, 286, 287

[21] Bk. Nesâî, Cenâiz 37

[22] Bk. Münâvî, Feyzu'l-Kadîr, II, 287

[23] Ez-Zümer (39), 18

[24] Bk. Yusuf (12), 56

[25] Er-Rahman (55), 60

[26] Bk. Yunus (10), 26

[27] El-İsra (17), 70